Από τη συνείδηση στη συνειδητότητα

Η φιλοσοφία του Henri Bergson (1859-1941), η οποία για πολύ καιρό είχε τεθεί στο περιθώριο, είναι σήμερα περισσότερο επίκαιρη παρά ποτέ. Και τούτο, επειδή εμπεριέχει μία σταθερά, που επιτρέπει στον γάλλο φιλόσοφο να διαχειριστεί εντελώς πρωτότυπα πλήθος εννοιακών διπόλων, αλλά και βασικές έννοιες της φιλοσοφίας του, όπως ζωτική ορμή, συνείδηση, διάρκεια, εμπειρία, εξέλιξη, συμπάθεια, ενόραση κα. Η σταθερά αυτή συνοψίζεται στην ιδέα της δημιουργικής/βουλητικής προσπάθειας. Υπό το πρίσμα αυτής της ιδέας, στο πρώτο μέρος του βιβλίου διακρίνονται ριζικά τρεις μορφές συνείδησης: του φυτού, του ζώου, του ανθρώπου. Η φυτική και η ζωική συνείδηση παραμένουν εκ φύσεως κλειστές, πεπερασμένες, εξαιτίας της ατελέσφορης κίνησης και προσπάθειάς τους για περαιτέρω εξέλιξη. Ο άνθρωπος, όμως, αναδεικνύεται ως η μεγάλη προσδοκία της ζωής. Διότι, παραιτούμενος από την επιδίωξη του χρήσιμου αποτελέσματος, τη μηχανική ή αυτόματη δράση, μπορεί να αφυπνίσει τις δυνατότητές του και να ακολουθήσει την οδό της δημιουργίας -του καλλιτέχνη, του φιλοσόφου, του μυστικού. Στο δεύτερο μέρος, διερευνάται η φύση και η εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Τούτη παραμένει εκ φύσεως κλειστή, στατική, επιτηρούμενη από ένα πρωτόγονο ένστικτο που "αμύνεται εναντίον των άλλων". Απεναντίας, η εξέλιξή της σ' ένα ανώτερο σημείο πολιτισμού απαιτεί κόπο και επίμονη προσπάθεια, ώστε να υπερβεί ο άνθρωπος τα όρια που του έθεσε η φύση. Η αδράνεια της ανθρωπότητας υποχώρησε μόνο χάρη στην προσπάθεια ανθρώπων που κατάλαβαν ότι η αληθινή πρόοδος δεν οφείλεται στην κληρονομικότητα των έξεων ή στη μοίρα, αλλά στην αναζήτηση μιας θεμελιώδους φύσης που ενυπάρχει στο εσώτατο βάθος του εαυτού μας. Αφανείς ήρωες της ηθικής ζωής, ιδρυτές και μεταρρυθμιστές θρησκειών, μυστικοί και άγιοι ήταν οι λίγοι εκλεκτοί που τόλμησαν να παραβιάσουν τις απρόσωπες ηθικές προσταγές και να ανταποκριθούν στο κάλεσμα μιας προσδοκίας υπερ-ορθολογικής, μιας ορμής που προσκολλάται στη δημιουργό της φύσης και δημιούργησε την κοινωνική απαίτηση. Η δράση των εξαιρετικών αυτών προσωπικοτήτων αποτελεί δικλείδα για τον ηθικό μετασχηματισμό, τον επαναπροσδιορισμό των αξιακών προτεραιοτήτων, των διατροφικών συνηθειών και των επιστημονικών πεποιθήσεων, κοντολογίς για την υλοποίηση του οράματος της ανοικτής κοινωνίας.