Ο Ηράκλειτος, ο κόσμος και ο Θεός

Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος (540-480) είναι από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους όλων των εποχών. Από το έργο του "Περί Φύσεως" διασώθηκαν περίπου 130 αποσπάσματα, μικρές φράσεις στις οποίες διατύπωσε τις ιδέες του για θέματα που αφορούν στη γνωσιολογία, στην κοσμολογία και στα ανθρώπινα πράγματα. Το ύφος του είναι λιτό, περιεκτικό, ποιητικό· πολλές φορές οι εκφράσεις που χρησιμοποιεί παραπέμπουν σε χρησμούς των μαντείων - λέγεται ότι είχε γνωρίσει μία Σίβυλλα στην περιοχή του ακρωτηρίου της Ερυθραίας (αρχαία Ιωνία): το νόημα πολλές φορές είναι διφορούμενο, καθώς προτιμά να υπαινίσσεται παρά να μιλά αναλυτικά. Για τον λόγο αυτόν έχει χαρακτηριστεί αινικτής και σκοτεινός. Στο βιβλίο αυτό γίνεται μια προσπάθεια να διατυπωθεί μια νέα, ως ένα βαθμό, ερμηνεία της σκέψης του Εφέσιου, κυρίως σε ό,τι αφορά στην κοσμολογία του. Υποστηρίζεται ότι ο Ηράκλειτος, συνδέοντας τον προβληματισμό του πάνω στο θέμα της ανθρώπινης κατάστασης -κυρίως στο πρόβλημα της ζωής και του θανάτου- με το κοσμολογικό πρόβλημα, οδηγήθηκε στη διατύπωση μιας θεωρίας διαδοχικών συμπάντων: το υπάρχον σύμπαν οδηγείται στη φθορά, η τάξη που βλέπουμε διαλύεται μέσα από μια οιονεί εκπύρωση, για να ξεκινήσει και πάλι μια ανάδυση ενός νέου σύμπαντος - αυτό επαναλαμβάνεται συνεχώς και στο διηνεκές. Για την ερμηνεία αυτήν παρουσιάζονται νέα στοιχεία, που αντλούνται τόσο από τα ίδια τα αποσπάσματα του Ηρακλείτου όσο και από σχόλια των Αριστοτέλη, Θεοφράστου, Κλήμεντα καθώς και άλλων δοξογράφων της αρχαιότητας, με μια αναφορά και στα ευρήματα από τη μελέτη του Παπύρου του Δερβενίου. Γίνεται επίσης εκτενής αναφορά στα σχόλια και τις αναλύσεις νεότερων μελετητών. Παράλληλα, παρουσιάζονται και τα επιχειρήματα εκείνων που υποστηρίζουν την άλλη ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία το σύμπαν είναι ένα και μοναδικό, μέσα στο οποίο συμβαίνουν μεταβολές με τη διατήρηση πάντα μιας ισορροπίας, έτσι ώστε να μην οδηγείται το σύμπαν σε φθορά και διάλυση. Όσον αφορά στην έννοια της εκπύρωσης, η άποψη που εδώ υποστηρίζεται είναι ότι δεν είναι αποδεκτή μια ολική εκπύρωση, αλλά μια οιονεί εκπύρωση, που οδηγεί σε μια διάλυση του κόσμου, όπως τον βλέπουμε γύρω μας, σε μια κατάσταση συνύπαρξης των βασικών στοιχείων του κόσμου, όπου όμως το πυρ βρίσκεται σε πολύ μεγαλύτερη αναλογία από τα άλλα στοιχεία, τη θάλασσα και τη γη: σε μια κατάσταση που ο Ηράκλειτος περιέγραψε ως τον κάλλιστο κόσμο, που είναι σάρμα εική κεχυμένον (απ. 124). Ο Ηράκλειτος ασχολήθηκε, ίσως κυρίως, με τα ανθρώπινα προβλήματα: μίλησε για τον θεό, τους θεούς, την ψυχή, τη ζωή και τον θάνατο, τη μετά θάνατον ζωή, τα μυστήρια και τις λατρείες. Για όλα αυτά δίνεται μια ανάλυση του πνεύματος με το οποίο ο Εφέσιος τα αντιμετώπισε και έδωσε απαντήσεις, οι οποίες βρίσκονται μέσα στο γενικότερο πλαίσιο προβληματισμού των Ιώνων φιλοσόφων.