Η πνευματική αναγέννηση του ποντιακού ελληνισμού

Γύρω στο 1918 με 1919, αντιπροσωπείες Γάλλων και Άγγλων ήλθαν να επιθεωρήσουν τις εγκαταστάσεις των μεταλλωρυχείων. Τους έγινε μεγάλη υποδοχή στα εκπαιδευτήρια. Μαθητές και μαθήτριες παραταγμένοι στο προαύλιο, με ομοιόμορφη στολή, έψαλαν τον γαλλικό και αγγλικό εθνικό ύμνο, κρατώντας ελληνικές και τουρκικές σημαίες. Στην αίθουσα τελετών τους προσφώνησε ο καθηγητής κ. Γεώργιος Φελέκης. Οι αντιπρόσωποι εξεπλάγησαν και εξέφρασαν τον ενθουσιασμό τους: "Ποτέ δε φανταζόμασταν, ότι στα βάθη της Ανατολής υπάρχουν τέτοια ελληνικά σχολεία". Στα κεντρικά εκπαιδευτήρια του μεταλλείου Ακ-Νταγ χρησιμοποιούνταν η κοινή νεοελληνική γλώσσα. Μάθαιναν όλα τα γνωστά σχολικά τραγούδια, μεταξύ των οποίων και κλέφτικα - πατριωτικά που αναφέρονταν στην ελευθερία. Στις γιορτές οργανώνονταν θεατρικές παραστάσεις, πολλές φορές με εθνικό περιεχόμενο. Τις τελετές αυτές παρακολουθούσαν και οι Τούρκοι. Την 25η Μαρτίου 1919, ο διδασκαλικός σύλλογος ανέβασε στη σκηνή το εθνικό δράμα "Ελληνική επανάσταση". Σε κάποια στιγμή που το έργο παρουσίαζε τον όρκο των ηρώων, γονατιστών με τα σπαθιά σταυρωτά, οι Τούρκοι θεατές μιμήθηκαν του Έλληνες και σε ένδειξη σεβασμού σηκώθηκαν όρθιοι. Στην ίδια τελετή, ο Νικόλαος Θωμαΐδης, πρακτικός γιατρός και φωτογράφος, παρουσίασε ένα χάρτινο ομοίωμα του θωρηκτού Αβέρωφ, το οποίο πουλήθηκε σε δημοπρασία υπέρ του σχολείου, όπως συνηθίζονταν. Στα χρόνια των διωγμών ιδρύθηκε ορφανοτροφείο, που συντηρούσε 300 παιδιά εκτοπισθέντων του Πόντου. Το ορφανοτροφείο δεχόταν ενίσχυση από τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης μέχρι το 1919, όταν οι σχέσεις Ελλάδας - Τουρκίας εντάθηκαν. Οι πόροι περιορίστηκαν σε τοπικούς εράνους, οι οποίοι απέφεραν χάρη στην απίστευτη γενναιοδωρία των προκρίτων του μεταλλείου. Τα ορφανά παρακολουθούσαν και μαθήματα σε δικό τους ξεχωριστό σχολείο. Το έργο αυτό διακόπηκε, όταν οι Τούρκοι καταδίκασαν σε θάνατο δια απαγχονισμού τους ιθύνοντες.