Από τις Κλεισούρες στα Δερβένια

"...Έτσι, παρά τη γλωσσική συνάφεια με τους υπηκόους του Βούλγαρου ηγεμόνα, παρέμειναν ενταγμένοι στους βυζαντινούς πολιτικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς σχηματισμούς..." Οι νοτιοσλαβικοί πληθυσμοί που έζησαν στη Ροδόπη κατά τη βυζαντινή και την πρώιμη οθωμανική περίοδο βίωσαν σύνθετους κοινωνικούς μετασχηματισμούς. Με ιστορική σταθερά την αδιάκοπη προφορική χρήση της Σλαβικής, η ιστορική τους πορεία χαρακτηρίζεται από μία μακραίωνη και πολυσχιδή συσσωμάτωση με τους Γραικούς του Βυζαντίου, από περιόδους σύγκλισης με τους Βουλγάρους της Μεσαιωνικής Βουλγαρίας και από μία καθοριστική ιστορική ασυνέχεια που επήλθε με τον εξισλαμισμό τους κατά τη συμβίωσή τους με τους Οθωμανούς. Οι τρεις αυτοί παράγοντες διαμόρφωσαν την ιδιαίτερη πολιτισμική και κοινωνική φυσιογνωμία των Πομάκων της Ροδόπης, η οποία εμφανίζει σήμερα δύο χρονικά ετερόκλιτα γνωρίσματα: τη σλαβοφωνία και το ισλάμ.