Η κριτική της θρησκείας στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό

Ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία της διαφωτιστικής σκέψης -αν όχι το βασικότερο- υπήρξε ο αντικληρισμός. Οι ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού έφτασαν στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα με αρκετή καθυστέρηση, όμως πολλοί ήταν οι Έλληνες λόγιοι που προσπάθησαν να προσαρμόσουν τα νεωτερικά φιλοσοφικά ρεύματα στις ανάγκες και το πολιτιστικό υπόβαθρο της ελληνικής κοινωνίας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, που είχε αναλάβει αποκλειστικά την οργανωμένη εκπαίδευση για δυόμιση αιώνες, αντέδρασε έντονα, ισχυριζόμενη ότι το ανακαινιστικό πνεύμα της εποχής αμφισβητούσε το δόγμα, την παραδοσιακή μεταφυσική, αλλά και την κοσμική εξουσία του κλήρου. Από την πλευρά τους, οι προοδευτικοί διανοούμενοι χρησιμοποίησαν το διαφωτιστικό πνεύμα ως μοχλό για την πολιτική ριζοσπαστικοποίηση, την απαλλαγή από τη δεισιδαιμονία και, εντέλει, την εθνική ανεξαρτησία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, εντάθηκε η σύγκρουση του παραδοσιακού - θρησκευτικού πνεύματος με το νεωτερικό κοσμοείδωλο που εισήγαγε ο Διαφωτισμός. Ο απόηχος του αντικληρισμού της Γαλλικής Επανάστασης διαπότισε πολλούς νεοέλληνες στοχαστές, ο οποίοι είτε αρκέστηκαν σε μια μετριοπαθή κριτική (Κοραής, Ψαλίδας, "Ανώνυμος ο Έλλην" κ.α.), είτε άγγιξαν την ολική άρνηση του χριστιανικού δόγματος, όπως ο Χ. Παμπλέκης και ο "Ανώνυμος του 1789". Κοινή συνισταμένη όλων, υπήρξε η προσπάθεια ρήξης με τις κατεστημένες αυθεντίες, που επέβαλαν για αιώνες την πολιτική και πνευματική στασιμότητα. Αυτό ακριβώς το στοιχείο είναι που συνδέει τη στάση των Ελλήνων διαφωτιστών με το σήμερα: σε μια εποχή που η αυθεντία της οικονομίας και της αγοράς τείνει να λάβει θεολογικές και δογματικές διαστάσεις, ο Διαφωτισμός με την επαναστατική κριτική του αμφισβήτηση, παρουσιάζεται όχι μόνο ως επίκαιρος, αλλά και ως ένα ανοιχτό στοίχημα, το οποίο οφείλει να κερδίσει η ανθρωπότητα.