Η ηρωίς της ελληνικής επαναστάσεως

[...] Απ' ολόκληρη την εντυπωσιακή και πληθωρική δραστηριότητα του Στεφάνου Ξένου εκείνο που έμεινε περισσότερο στη μνήμη των συγχρόνων του, άλλα και των μεταγενέστερων, ήταν το ιστορικό του μυθιστόρημα "Ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως". Το έργο άρχισε να γράφεται το 1852, λίγα δηλ. χρόνια μετά την εγκατάσταση του Ξένου στο Λονδίνο. Μολονότι είχε πάρει ολοκληρωμένη σχεδόν μορφή στα 1853-1855, εκδόθηκε στα 1861. Οι συχνές επανεκδόσεις, που γνώρισε στα μετέπειτα χρόνια ως την εποχή μας (1874, 1886, 1911, 1940 κλπ.), δείχνουν ότι η επιτυχία του έργου δεν ήταν ούτε πρόσκαιρη ούτε τυχαία. Το κύριο χρονικό πλαίσιο της ιστορίας, όπως σημειώνεται και στον υπότιτλο (Σκηναί εν Ελλάδι από του έτους 1821-1828), το ορίζουν η αρχή και το τέλος του Αγώνα. Η αφήγηση ωστόσο διευρύνεται και προς τις δυο κατευθύνσεις: προς τα κάτω, ως το 1819, τη χρονιά κατά την οποία και τα τρία βασικά πρόσωπα του έργου, ο Θρασύβουλος Α., η Ανδρονίκη Αθανασιάδου και ο Βάρθακας, συναντιούνται στη Δημητσάνα και αρχίζουν εκεί να πλέκουν -οι δυο πρώτοι με το ρομαντικό τους ειδύλλιο και ο τρίτος με τη δολιότητά του- τον φανταστικό καμβά του έργου· και προς τα πάνω, ως το 1833, τη χρονιά κατά την οποία η Ανδρονίκη θα αφήσει την τελευταία της πνοή σε ένα μοναστήρι της Μόσχας. Με την πρώτη κιόλας εικόνα της ιστορίας (που τοποθετείται στην Κωνσταντινούπολη τα μεσάνυχτα της Μεγάλης Παρασκευής του 1821) ο Ξένος αρχίζει να στήνει, τον καλά διαρθρωμένο πίνακά του, συμπλέκοντας ευθύς εξαρχής τα ιστορικά πρόσωπα με τα πλασματικά, στην περιγραφή μιας δήθεν μυστικής συνεργασίας του νεαρού ήρωα Θρασύβουλου με το θείο του, Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, δυο μέρες πριν από τον απαγχονισμό του Έλληνα ιεράρχη. Η τακτική της σύζευξης αυτής θα επεκταθεί γρήγορα και στα άλλα πρόσωπα του μυθιστορήματος, σε τέτοιο βαθμό, ώστε τελικά ο αναγνώστης να μην ξεχωρίζει το ιστορικό στοιχείο από το φανταστικό. Έτσι ο συγγραφέας προσφέρει τη δυνατότητα να παρακολουθούμε "από μέσα" τα σημαντικότερα γεγονότα της Επανάστασης, αφού δίπλα στους τρεις ήρωες, που η φανταστική πλοκή του έργου τους θέλει διαρκώς να συναντιούνται και να χωρίζουν, ο Ξένος κινεί και σκιαγραφεί και πραγματικά πρόσωπα του Αγώνα. [...] (από την εισαγωγή της Βικτωρίας Χατζηγεωργίου - Χασιώτη)