Το πικαρικό μυθιστόρημα και η παρουσία του στον ελληνικό 19ο αιώνα

Το πικαρικό μυθιστόρημα γεννιέται στα μέσα περίπου του 16ου αιώνα, όταν ανατέλλει ο λεγόμενος "Χρυσός Αιώνας των ισπανικών Γραμμάτων". Εποχή της Αντιμεταρρύθμισης, με ισχυροποιημένη την Ιερά Εξέταση και γενικευμένη την εμμονή με την "καθαρότητα του αίματος", αλλά και εποχή έντονης κοινωνικής ανισότητας, έξαρσης της ληστείας και της ζητιανιάς. Μέσα σε αυτό το κλίμα ξεπηδά ο πικαρικός ήρωας, που αναγκάζεται να περιπλανηθεί σε όλα τα στρώματα της κοινωνίας και να μάθει πως προκειμένου να επιβιώσει, θα πρέπει να γίνει πιο επιτήδειος από τους γύρω του στην τέχνη της εξαπάτησης. Πρωτεϊκός και αντιφατικός, με διαρκείς μεταμφιέσεις και μεταμορφώσεις, θα αποτελέσει κατεξοχήν έκφραση του ισπανικού μπαρόκ: αντανάκλαση ενός κόσμου ασταθούς και απατηλού. Σύντομα το πικαρικό μυθιστόρημα θα ξεπεράσει τα ισπανικά σύνορα και θα συνεχίσει να "περιπλανιέται", να "μεταμφιέζεται" και να "μεταμορφώνεται" έως τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, σε μια πορεία που από το δυτικό άκρο της Ευρώπης θα το φέρει ανατολικότερα: μεταξύ άλλων, στην Ουγγαρία, τη Ρουμανία και τη Ρωσία, στον ελληνικό χώρο και από εκεί ακόμα παραπέρα, στην Ανατολή. Τους βασικούς σταθμούς αυτής της πορείας επιχειρεί να παρακολουθήσει η παρούσα εργασία, εστιάζοντας ιδίως στον ρόλο που έπαιξαν οι μεταφράσεις στην εξέλιξη και στην κριτική πρόσληψή του, στα κομβικά ειδολογικά του γνωρίσματα όπως και σε ορισμένες μέχρι πρότινος παγιωμένες παρανοήσεις. Επιχειρεί επίσης να απαντήσει σε μια σειρά από ερωτήματα που αφορούν την υποδοχή του στον ελληνικό χώρο: Ποια πικαρικά κείμενα μεταφράζονται στα ελληνικά τον 19ο αιώνα; Πότε εμφανίζεται για πρώτη ίσως φορά σε ελληνικό κείμενο η λέξη "πίκαροι" και ποιες οι σημασίες που αρχικά προσλαμβάνει ο όρος; Τι σχέση μπορεί να έχουν με τον picaro τα "καθάρματα" των αρχαίων καθαρτήριων τελετών ή οι "βασιλιάδες" των μεσαιωνικών καρναβαλικών γιορτών, ο μυθολογικός Ερμής και ο Αίσωπος; Πώς συμπλέκεται η πικαρική περιπέτεια με την περιγραφή των σύγχρονων ηθών στην πολύπαθη ιστορία ενός Κωνσταντινουπολίτη ("Ο πολυπαθής"), πώς αξιοποιείται σατιρικά το θέμα της αλληγορικής μεταμόρφωσης σε ζώο ("Ερμήλος", "Πίθηκος Ξουθ") ή το αίνιγμα της μωρίας στην παρωδική βιογραφία ενός υποτιθέμενου σαλού αγίου (Στράτης Καλοπίχειρος) και πώς συνδέονται όλα αυτά με τον αντεστραμμένο Βίο μιας αμαρτωλής "αγίας" ("Πάπισσα Ιωάννα");