Φούγκα

Η φούγκα είναι ένα ιδιαίτερα γοητευτικό και ευέλικτο είδος συνθέσεως, καθώς τα ωραιότερα ίσως χαρακτηριστικά της είναι η απόλυτη ελευθερία ως προς το χαρακτήρα και η μεγάλη ελευθερία ως προς τη δομή. Μέσα σε ένα δεδομένο πλαίσιο δυνατοτήτων, μπορεί να παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία ως προς το υλικό, τα γεγονότα, τη σειρά με την οποία θα παρουσιαστούν αυτά, τη σχετική τους διάρκεια και τις συνέπειες κάθε επιλογής. Έτσι, η με ουσιαστικό τρόπο μελέτη της φούγκας σημαίνει πάνω από όλα την επιδίωξη να αναπτυχθεί η κρίση για το ποιές είναι οι εκάστοτε καλές απαντήσεις στα ερωτήματα τι, γιατί, πότε και επί πόσο. Αποτελεί επομένως ένα πολύ καλό όχημα για την ανάπτυξη συνθετικής σκέψεως, έναν πολύ καλό προθάλαμο για την πραγματική σύνθεση. Ιδιαίτερα, μάλιστα, από τη στιγμή που συνεπάγεται εκ των πραγμάτων επαφή με τη μουσική, και προσπάθεια να κατανοηθεί η σκέψη, ενός κορυφαίου συνθέτη όπως ο J.S. Bach: μουσική και σκέψη που τις διακρίνουν απαράμιλλη συνθετική ευφυΐα και ευρηματικότητα, εξαιρετική επίγνωση και εκμετάλλευση των δυνατοτήτων του υλικού, κατασκευαστική μαεστρία και προσεκτική φροντίδα, ακράδαντη συνοχή, πολύμορφος πλούτος, εκφραστικό βάθος... Επειδή η φούγκα είναι κατά βάση ένα μπαρόκ είδος, με σπουδαιότερο φυσικά εκπρόσωπο τον Bach, το βιβλίο αυτό βασίζεται απόλυτα στο τι διαπιστώνεται ότι κάνει συνήθως ο Bach και οι σύγχρονοί του. Όλες οι πληροφορίες ή παρατηρήσεις επιβεβαιώνονται άμεσα, είτε με παραδείγματα, είτε με παραπομπές σε συγκεκριμένα έργα, ή και τα δύο (εκτός βέβαια από κάποιες γενικές παρατηρήσεις για τις οποίες δείγμα είναι ολόκληρο το ρεπερτόριο). Στόχος του βιβλίου ήταν να συμπεριλάβει όσο περισσότερες πληροφορίες γίνεται για κάθε ζήτημα, και να εξηγήσει όσο διεξοδικότερα γίνεται όλα τα πραγματικά χαρακτηριστικά της κατασκευαστικής λογικής της φούγκας - μακρυά από υπεραπλουστεύσεις και τεχνητές συνταγές που ακυρώνουν την ίδια την ουσία της φούγκας, υποβιβάζοντάς την σε μιά μηχανιστική άσκηση, και μακρυά από τις παρανοήσεις και τις αυθαιρεσίες κάποιων παλαιών βιβλίων. Αντικείμενο του βιβλίου είναι η οργανική φούγκα, κυρίως για πληκτροφόρα (αυτό δηλαδή που καλούνται κατά κανόνα να γράψουν όσοι σπουδάζουν φούγκα): ορισμένες ιδιαιτερότητες της χορωδιακής φούγκας και μεγάλων έργων για οργανικά σύνολα είναι έξω από τα πλαίσια του βιβλίου. Τα κεφάλαια 1-3 είναι γνωριμία με τη φούγκα, συνοπτική περιγραφή των ειδών που σχετίζονται με αυτήν, και περιληπτική επισκόπηση της μπαρόκ αντιστίξεως. Τα κεφάλαια 4-7 αφορούν χαρακτηριστικά της φούγκας που εμφανίζονται ήδη από την έκθεση. Τα κεφάλαια ΙΟΙ 4 αφορούν φαινόμενα που εμφανίζονται μετά την έκθεση ή κυρίως μετά την έκθεση. Μεσολαβεί το κεφάλαιο 8 (για τη φούγκα στο σύνολό της), γιατί τα πρώτα δύο υποκεφάλαιά του αφορούν το πώς χρησιμοποιούνται και οργανώνονται τα φαινόμενα αυτά, ποιά είναι δηλαδή τα κριτήρια με βάση τα οποία σκέπτεται κανείς πώς θα συνεχίσει μιά φούγκα μετά την έκθεση. Μεσολαβεί και το κεφάλαιο 9 (για την αναστρεφόμενη αντίστιξη), ως εν μέρει προαπαιτούμενο για τα κεφάλαια 10, 11, 12 και 14. Το βιβλίο είναι τεχνικό εγχειρίδιο αλλά και διατριβή. Έτσι η οργάνωσή του έχει γίνει εν μέρει με γνώμονα τη σειρά με την οποία θα αντιμετωπίσει τα ζητήματα ο σπουδαστής και εν μέρει με γνώμονα τη συγκέντρωση όλων των πληροφοριών για κάθε ζήτημα σε ένα κεφάλαιο. Επομένως ο δάσκαλος και ο σπουδαστής θα πρέπει να επιλέγουν ό,τι είναι απαραίτητο για τη βήμα προς βήμα πορεία τους και να επιστρέφουν σε κάποια κεφάλαια, υποκεφάλαια ή εδάφια όποιε χρειάζεται. (Για παράδειγμα, από το κεφάλαιο για το αντίθεμα προφανώς θα χρειαστεί πρώτα κανείς όσα αφορούν την έκθεση μόνο, και αργότερα τα υπόλοιπα.) Εννοείται πως παράλληλα θα πρέπει να γίνεται συνεχής ανάλυση, ακρόαση και παίξιμο κομμα- τιών, με στόχο την εξοικείωση με το στυλ και την αφομοίωση τεχνικών, γιατί η εκμάθηση ενός είδους συνθέσεως είναι σαν την εκμάθηση μιάς γλώσσας: για τη φυσική της χρήση δεν φτάνουν οι κανόνες γραμματικής και συντακτικού - χρειάζεται να μάθει κανείς βαθμιαία ποιοί είναι οι ιδιωματισμοί αυτής της γλώσσας και πώς τη χειρίζονται οι καλοί χρήστες τηςo μ' άλλα λόγια, μόλις ξεπεράσει κανείς τα πολύ στοιχειώδη, χρειάζεται κυρίως να μάθει τι συνηθίζεται, όχι τι "απαγορεύεται" (το ρήμα αυτό θα το βρείτε κατά κόρον σε ορισμένα εγχειρίδια, αλλά δεν θα το βρείτε εδώ). Εννοείται επίσης πως, όσο λεπτομερές κι αν είναι ένα βιβλίο, δεν μπορεί να περιλάβει όλες τις κατά περίπτωση συμβουλές που μπορεί να δώσει ένας δάσκαλος με πείρα και καλή γνώση του αντικειμένου: υπάρχουν λεπτομέρειες που μόνο ζωντανά μπορεί να δείξει κανείς, υπάρχουν και θέματα γούστου, ενώ δεν μπορεί να προβλεφθεί κάθε ολίσθημα που μπορεί να κάνει ένας αρχάριος. (Αρκετές αδεξιότητες των αρχαρίων, πάντως, οφείλονται σε ανεπάρκειες ως προς βασικές τεχνικές της αρμονίαςo η βελτίωση αυτού του τομέα αποδεικνύεται συχνά απαραίτητο πάρεργο στα μαθήματα φούγκας, αλλά βέβαια δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί εδώ.) Το ελάχιστο για όποιον μελετά φούγκα είναι ασφαλώς οι δύο τόμοι του Καλά Συγκερασμένου Πληκτροφόρου (Das Wohltemperirte Clavier - εφ' εξής "WTC"), οπότε, όπου αυτό είναι επαρκές, οι παραπομπές σε συγκεκριμένα κομμάτια ή σημεία τους είναι προς αυτές τις φούγκες. Έτσι η μελέτη του βιβλίου πρέπει να γίνεται με το WTC ανά χείρας (σε κάποια έκδοση Urtext, που να μην περιλαμβάνει δηλαδή προσθήκες και επεμβάσεις σε όσα έγραψε ο Bach). Ας σημειωθεί, πάντως, ότι το βιβλίο είναι οδηγός για την τεχνική της φούγκας, όχι για τα κομμάτια του WTC: αν περιελάμβανε όλα όσα θα μπορούσε να πει κανείς για κάθε φούγκα του WTC, θα χρειαζόταν επιπλέον τόμος. θερμές ευχαριστίες (αλφαβητικά) στον Αλέξανδρο Διονάτο, τον Γιώργο Κυριακάκη, τον Νίκο Μενδρινό, τον Δημήτρη Μπρόβα και την Έλλη Τσαμπά, για την προθυμία τους να διαβάσουν την αρχική εκδοχή του βιβλίου και για τις πολύτιμες παρατηρήσεις τους, χάρη στις οποίες βελτιώθηκαν πολλά σημεία του κειμένου.