Περί τριών απατεώνων

Ολόκληρο τον 17ο αιώνα γίνεται λόγος για την ιερόσυλη πραγματεία De Tribus Impostoribus, αλλά μόνο στις αρχές του επομένου βρίσκονται τα πρώτα λατινικά και γαλλικά αντίγραφά της. Ως τότε η ομιχλώδης φήμη του έργου έχει διαγράψει μια εξωφρενική τροχιά, όπου εμφανίζονται ως συγγραφείς του τα πιο διαφορετικά ιστορικά πρόσωπα: βαρόνος του Χόλμπαχ αλλά και Ραμπελαί, Καμπανέλα, Μακιαβέλι, Έρασμος, Βοκάκιος, ή ακόμη Αβερρόης και Φρειδερίκος Βαρβαρόσα. Έτσι προκύπτει ένας από τους εντυπωσιακότερους φιλολογικούς θρύλους της νεότερης εποχής, που σε πολλά στοιχεία του θυμίζει τα μυθιστορηματικά παιχνίδια του Μπόρχες. Αυτός ο αιχμηρός, σαρκαστικός λίβελος του λαϊκού Διαφωτισμού είναι μια μετωπική επίθεση ενάντια στους τρεις μεγάλους προφήτες και διαχειριστές του υποτιθέμενου θείου Λόγου, ιδρυτές των θρησκειών που συνιστούν τον ορίζοντα του νεότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Οι διδασκαλίες περί Θεού και ψυχής που συνοψίζονται εδώ "φωτογραφίζουν" συχνά τον εικονοκλαστικό ζήλο τής Εγκυκλοπαίδειας. Ανάγονται όμως επίσης σε μια πολύ ευρύτερη "μυστική" παράδοση του δυτικού πνεύματος, που εκτείνεται από τον Εμπεδοκλή ώς τον Τζορντάνο Μπρούνο και τον Σπινόζα κι από την ευρωπαϊκή και την αραβική αλχημεία ώς τις πιο τολμηρές εκδοχές τής νέας επιστήμης. Αντίστροφα, στην ιστορική προέκταση μιας τέτοιας ρητορικής βίας δεν είναι δύσκολο να διακρίνουμε τους πυρακτωμένους μονολόγους των βέβηλων χαρακτήρων του Σαντ ή την ανελέητη πολεμική που θα εξαπολύσει στον Αντίχριστο ο Νίτσε.