Οι πόλεμοι των δούλων

Το βιβλίο γράφτηκε το 1948. Η καθυστέρηση της έκδοσης του έδωκε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει και νεότερη βιβλιογραφία. Τα συστήματα των πηγών του δεύτερου και τέταρτου Δουλοπόλεμου, τα βρίσκει ο Αναγνώστης σε παλαιότερες μελέτες μου πάνου στα θέματα τούτα. Ο ρόλος των δουλικών κινημάτων δε στάθηκε αποφασιστικός για την ιστορία του Αρχαίου Κόσμου. Οι Δούλοι έχουν το υπερτέρημα του πλήθους με το μέρος τους, μα σ' όλα τ' άλλα υστερούνε. Δεν έχουνε την τέχνη του πολέμου και τη συνεπακοή, ούτε και την πολιτική των ελεύτερων πείρα. Η καταγωγή τους από λογίς έθνη, εθνότητες και μεριές, οι διαφορές στον χαρακτήρα, στη γλώσσα, στις πίστες και στους σκοπούς, τα μεγάλα χωρικά μάκρη εκεινών των καιρών κ' οι διαφορετικοί όροι της ζωής τους στη μιά και στην άλλη μεριά, δεν τους αφήνουνε να συντονίσουν γενικό ξεσηκωμό, και με τον όγκο τους να συνεπάρουν τους αφέντες. ΟΙ ρόλος, τέλος, των Αχτημόνων, όπου προσχωρούν τους Σκλαβοσηκωμούς, παρουσιάζεται μονάχα ληστρικός, κ' έτσι, μακριά από το βοηθά να στεριωθούν, συντρέχει στον καταλυμό τους. Έτσι σε χώρες που η Σκλαβιά δεν πήρε, όπως στην Ελλάδα, τη χειρότερη μορφή, δεν έχουμε κινήματα των Σκλάβων σοβαρά, μ' ανάρια, ξέπνοα, κι απελπισμένα. Το κίνημα του Αριστονίκου, στην Ανατολή, συνεπαίρνει τους σκλάβους στη φόρα του, μα δε βασίζεται σ' ετούτους. Μεγάλοι δουλικοί πολέμοι θα ξεσπάσουνε στην Ιταλία και στη Σικελία μοναχά, δυό χώρες, που, με το σύστημα της αγροτικής οικονομίας τους, σωρεύουνε παραμεγάλα σκλαβοπλήθη. Όμως, και πάλι, δεν ξεσπούν παρά σε κρίσιμες για τη Ρώμη στιγμές, σα βρίσκεται πολυμπλεγμένη σε πολέμους ή κοινωνικούς ταραχεμούς, και τσακίζουνται τέλος. Ότι τα δουλικά κινήματα τσακίζουνται, δεν είναι, ωστόσο, από τα δυστυχήματα της Ιστορίας.