Η εντοίχια θρησκευτική ζωγραφική του 16ου και 17ου αιώνα στο δυτικό Ζαγόρι

Το Δυτικό Ζαγόρι μετά την οθωμανική κατάκτηση της Ηπείρου στα 1430, αποτέλεσε ξεχωριστή ημιαυτοδιοικούμενη ενότητα. Από το 16ο αιώνα και εξής η περιοχή γνωρίζει μεγάλη πνευματική, οικονομική και οικιστική ανάπτυξη, που αποτυπώνεται και στο μεγάλο αριθμό ναών που κτίζονται και διακοσμούνται αυτή την περίοδο. Στο Δυτικό Ζαγόρι έχουμε συνολικά δέκα τοιχογραφημένα σύνολα του 16ου και 17ου αιώνα, που καλύπτουν περίοδο από το 1576 έως το 1672/73. Τα μνημεία του 16ου αιώνα είναι: 1. Η μονή Ευαγγελίστριας στο Καστράκι του Αγίου Μηνά (1576) 2. Ο Άγιος Νικόλαος στα Καλύβια Ελαφοτόπου (τέλη 16ου) 3. Η μονή Μεταμόρφωσης στην Κλειδωνιά (β΄ μισό 16ου) Τα μνημεία του 17ου αιώνα είναι: 4. Ο Άγιος Αθανάσιος στην Κλειδωνιά (1617) 5. Η Κοίμηση Θεοτόκου στον Ελαφότοπο (1616, 1645/46) 6. Ο Άγιος Νικόλαος στην Κλειδωνιά (1622-1623) 7. Ο Άγιος Δημήτριος στα Δολιανά (1615/16-1630) 8. Η μονή Αγίων Αναργύρων στην Κλειδωνιά (1661) 9. Η μονή Σπηλαιώτισσας στο Βοϊδομάτη (1672/73) 10. Η Κοίμηση Θεοτόκου στην Κλειδωνιά (μέσα 17ου) Κατά το 16ο και 17ο αιώνα στην Ήπειρο συγκεντρώνεται η πλουσιότερη και ποιοτικότερη παραγωγή εντοίχιας εκκλησιαστικής ζωγραφικής, αν εξαιρέσουμε παραδοσιακά κέντρα, όπως η Καστοριά, η Βέροια και οι μοναστικές πολιτείες του Αγίου Όρους και των Μετεώρων. Στη διάρκεια του 16ου αιώνα στην περιοχή ανθίζει η περίφημη σχολή της ΒΔ. Ελλάδας, που ασκεί καταλυτική επιρροή στους μεταγενέστερους ζωγράφους όλου του ελλαδικού χώρου. Παράλληλα, παρατηρείται περιορισμένη επιρροή της κρητικής σχολής, της οποίας οι επιδράσεις - αν και δεν καθίστανται ιδιαίτερα εμφανείς στην Ήπειρο - αποτυπώνονται στη χρήση κοινών προτύπων με τη σχολή της ΒΔ Ελλάδας. Στην ευρύτερη περιοχή εργάζονται το 15ο και 16ο αιώνα ζωγράφοι, οι οποίοι δημιουργούν παράδοση κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο, όπως ο Ξένος Διγενής και ο Ονούφριος, ενώ στη διάρκεια του 16ου αιώνα δρουν στην Ήπειρο οι πρώτες οργανωμένες ομάδες ζωγράφων, που θα κυριαρχήσουν στην παραγωγή της Βόρειας Ελλάδας τον επόμενο αιώνα. Το 17ο αιώνα η δράση συνεργείων ζωγράφων πολλαπλασιάζεται στην Ήπειρο. Κατά τη διάρκεια του αιώνα αυτού συνεχίζουν το έργο τους δύο παραγωγικότατα εργαστήρια που κατάγονται από τα χωριά Λινοτόπι και Γράμμοστα (Γράμμο) της Καστοριάς αντίστοιχα. Οι εκπρόσωποί τους ακολουθούν με ευλάβεια θα λέγαμε τις επιταγές της σχολής της ΒΔ Ελλάδας και σπάνια ξεφεύγουν από την επιρροή της. Παράλληλα με αυτές τις ομάδες, εργάζονται και μεμονωμένα συνεργεία που εκφράζουν διαφορετικές τάσεις, άλλοτε σε ύφος "λογιότερο", που ακολουθεί τις επιταγές των αθωνικών μονών, όπως αυτό του Αγίου Αθανασίου Κλειδωνιάς και του Αγίου Δημητρίου Δολιανών, και άλλοτε σε πιο λαϊκό, με συνεργεία που εμφανίζονται κυρίως στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα και οδηγεί στην τέχνη του 18ου. Ο σύνθετος χαρακτήρας της ζωγραφικής αυτής με τις ποικίλες τάσεις αποτυπώνεται στα μνημεία που εξετάσαμε στο Δυτικό Ζαγόρι. Η συνολική εικόνα που αποκομίζουμε από τη μελέτη του διακόσμου των μνημείων του Δυτικού Ζαγορίου του 16ου και 17ου αιώνα είναι η συντηρητική επανάληψη προτύπων χωρίς ωστόσο να απουσιάζει η πολυμορφία και ο εκλεκτικισμός. Συγκεκριμένα, στην περιοχή αυτή παρουσιάζονται ορισμένα μνημεία που συνδυάζουν την παλαιολόγεια και τη μακεδονική παράδοση του 15ου αιώνα με την τέχνη της σχολής της ΒΔ. Ελλάδας. Στη ζωγραφική άλλων ναών διαπιστώνεται η αδιάκοπη συνέχεια της σχολής αυτής μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα. Στα έργα του 17ου αιώνα επαναλαμβάνονται όλες οι τάσεις και τα ρεύματα του περασμένου αιώνα, όπως διαμορφώνονται στο έργο και των δύο μεγάλων σχολών, της κρητικής και της ΒΔ. Ελλάδας και κυρίως της δεύτερης. Εντοπίζονται τέλος ομάδες μνημείων που οφείλονται στη δράση οικογενειακών συνεργείων, τα οποία δραστηριοποιούνται στην ηπειρωτική Ελλάδα. Είναι σημαντικό εξάλλου το γεγονός ότι σε τόσο μικρή περιοχή παρουσιάζονται τρία από τα πιο παραγωγικά και ονομαστά συνεργεία ζωγράφων του 17ου αιώνα, όπως καθίσταται εμφανές από το έργο τους και την τέχνη τους. Το Δυτικό Ζαγόρι αποτελεί τόπο εμφάνισης και σύγκλισης των ποικίλων αισθητικών αντιλήψεων και καλλιτεχνικών ρευμάτων που εντοπίζονται κατά το 16ο και 17ο αιώνα στην ευρύτερη περιοχή. Η δραστηριότητα καταξιωμένων αγιογράφων και συνεργείων προϋποθέτει ανάλογο πολιτισμικό και οικονομικό περιβάλλον, το οποίο αναζητά και έχει τη δυνατότητα να χρηματοδοτεί έμπειρους καλλιτέχνες. Τα μνημεία της περιοχής εντάσσονται στην υψηλή καλλιτεχνική παραγωγή της Ηπείρου και αποτελούν ιστορικές μαρτυρίες για την υλική και πνευματική ανάπτυξη που γνωρίζει το Ζαγόρι από τα μέσα του 16ου αιώνα και μετά.