Τα εικονογραφημένα χειρόγραφα του Αγίου Όρους

Το Άγιον Όρος είναι η πλούσια παρακαταθήκη της βυζαντινής τέχνης, όπως αυτή εκφράζεται με την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη ζωγραφική και τη μικροτεχνία. Μάλιστα, και τα τέσσερα αυτά είδη αντιπροσωπεύονται από ένα πλήθος έργων, που καταπλήσσουν με την υψηλή ποιότητά τους και παράλληλα ζωντανεύουν το μεγαλείο του ελληνικού πολιτισμού και της ορθόδοξης πίστης και παράδοσης. Στη ζωγραφική, που ενδιαφέρει εδώ, ανήκουν λίγα ψηφιδωτά, μεγάλα τοιχογραφικά σύνολα, χιλιάδες φορητές εικόνες και ένας ικανός αριθμός εικονογραφημένων χειρογράφων της βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου. Για τη δημιουργία όλων αυτών, κατά τη μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο, έρχονταν στο Άγιον Όρος καλλιτέχνες από διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας. Αντίθετα, στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας εγκαταστάθηκαν στις αγιορείτικες μονές και εργάστηκαν εκεί πολλοί ζωγράφοι, εγκαταλείποντας κυρίως την Κωνσταντινούπολη και αναζητώντας καταφύγιο στον ανενόχλητο από τους κατακτητές Άθω. Έτσι, μαζί με τους δικούς του αγιογράφους, έγινε ένα καινούριο καλλιτεχνικό κέντρο συνεχίζοντας στην τέχνη τη βυζαντινή παράδοσή της και χωρίς να επηρεάζεται καταλυτικά από τη Δύση. Ωστόσο, από όλα τα παραπάνω, το Άγιον Όρος σεμνύνεται ιδιαίτερα για τις πλούσιες και καλά οργανωμένες βιβλιοθήκες, που λειτουργούν στο Πρωτάτο, στις είκοσι μονές, στις δώδεκα σκήτες και σε μερικά από τα άλλα ιερά καθιδρύματά του. Οι μεγαλύτερες από αυτές διαιρούνται συνήθως σε δύο τμήματα: α) των εντύπων και β) των χειρογράφων. Στα πρώτα σώζονται μερικές εκατοντάδες χιλιάδες βιβλίων, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν ορισμένα αρχέτυπα, που θεωρούνται αρκετά πολύτιμα, και πολυάριθμα παλαίτυπα, που ενδιαφέρουν και αυτά την έρευνα. Στα δεύτερα τμήματα διατηρούνται τα χειρόγραφα, ελληνικά κυρίως αλλά και ξένα, τα οποία ανέρχονται ήδη σε 16.000 περίπου, αριθμός που αυξάνεται συνεχώς με τον εμπλουτισμό των αγιορείτικων βιβλιοθηκών με νέα. Τα χειρόγραφα χαρακτηρίζονται ανεκτίμητοι θησαυροί συγκροτώντας ταυτόχρονα, μαζί με τα άλλα αξιόλογα κειμήλια, την κινητή αγιορείτικη κληρονομιά. Ως προς την προέλευση τους, γνωρίζουμε ότι έφθασαν στο Όρος με πολλούς τρόπους και από διάφορες κατευθύνσεις. Τα περισσότερα αποτελούν δώρα βυζαντινών αυτοκρατόρων, ηγεμόνων ελεύθερων και υπόδουλων ορθόδοξων κρατών, πατριαρχών, άλλων εκκλησιαστικών ή κοσμικών αξιωματούχων, καθώς και απλών πιστών. Στη συνέχεια τα διαφύλαξε εκεί ευλαβικά μέχρι σήμερα η αδιάκοπη φροντίδα των σεβαστών αγιορειτών πατέρων, και μάλιστα πολλές φορές αντιμετωπίζοντας μεγάλους κινδύνους. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να τους οφείλουμε πάντα μεγάλη ευγνωμοσύνη. [...] (από τον πρόλογο του βιβλίου)